Khi giải một bài toán, não sẽ tập trung với số ít các tế bào thần kinh.

 

Nếu bạn gặp một bài toán khó, dù cố gắng nhiều mà giải mãi không xong, thì làm thế nào? Câu trả lời phổ biến nhất là cố gắng tìm ra chỗ sai trong lập luận rồi đi tiếp hoặc “làm lại từ đầu”. Cả hai phương án theo kinh nghiệm này không phù hợp với những lời khuyên của các chuyên gia về não bộ.

Theo họ, não bộ của chúng ta hoạt động theo hai cơ chế khác nhau: tập trung (focused mode) và thư giãn (diffused mode). Khi ta tập trung cao độ vào giải quyết một bài toán, não sẽ vào cuộc sử dụng cơ chế tập trung với số ít các tế bào thần kinh tại một vùng tập trung của não bộ được huy động. Khi ta rơi vào thế bí như tình huống đã dẫn, thì dù có cố gắng đến mấy, cũng chỉ có vùng não tập trung được hoạt động. Có nghĩa là chúng ta có xu hướng lặp đi lặp lại các cách giải quyết vấn đề, và khó lòng thoát ra khỏi bế tắc. Khi đó hành động rà soát lại lời giải hay đi lại từng bước từ đầu không có ích gì mấy. Như thiên tài Albert Einstein từng nhận xét đại ý “bạn không thể giải bài toán theo 1000 cách giống nhau rồi hy vọng có lời giải khác!”. Trong những lúc bí bách như thế này, cách tốt nhất là tạm rời xa bài toán đấy, đi chơi, thư giãn rồi hẵng quay lại với bài toán. Đây không phải là lời xúi bậy vô trách nhiệm. Việc bạn tạm rời bài toán đó để đi bộ, hóng gió, hoặc ngồi thiền ít phút sẽ giúp não bộ chuyển sang chế độ thư giãn, lúc này các vùng khác của não bộ được kích hoạt. Nếu quay trở lại giải toán, bạn sẽ có khả năng tìm ra một con đường khác, không bế tắc như lúc đầu.

 

Trên đây chỉ là một trong hàng tá ví dụ cho thấy những nghiên cứu về não bộ có thể giúp cải thiện đáng kể cách thức chúng ta học tập và làm việc. Tuy nhiên, bấy lâu nay chúng ta vẫn không mấy khi nghĩ về việc tìm hiểu các kiến thức loại này để cải thiện cách học tập, vì chúng ta thường phó mặc cho thói quen sai khiến trong các hoạt động của mình.

 

Có thể dẫn ra đây một thói quen tai hại khác vẫn chiếm chỗ trong trường học của chúng ta: các bài giảng dài. Bạn có thể gặp ở bất kì trường học nào các tiết học kéo dài từ 45 phút tới vài tiếng. Bạn cũng dễ dàng bắt gặp cảnh tượng hàng tá học sinh lơ đãng, ngủ gật, hoặc ngồi làm việc riêng trong lớp vì không thể chú tâm vào bài giảng. Trong khi hầu hết các giáo viên đổ lỗi cho các cô cậu học trò, thì các chuyên gia não bộ có một lời giải thích đơn giản cho hiện tượng này: não chúng ta chỉ có khả năng chú tâm suy nghĩ trong một thời gian rất ngắn, chừng 10 phút1, sau đó là sẽ đến giai đoạn mất tập trung. Đây là cơ chế phòng vệ hết sức tự nhiên của não người, vì vậy hãy phân chia các bài giảng thành từng phân đoạn ngắn hơn. Sau mỗi mười phút tập trung, hãy thiết kế một hoạt động để thư giãn và chuyển đổi sang phân đoạn tiếp theo. Thực ra đã từ lâu người ta đã biết dùng kĩ thuật phân giờ Pomodoro với các quy tắc đơn giản kể trên để gia tăng đáng kể năng suất làm việc và học tập.

 

Một nghiên cứu đăng trên Psychological Science in the Public Interest năm 20132 cho thấy, những phương pháp học tập được sử dụng phổ biến trong nhà trường như “tóm tắt nội dung bài giảng”, “dùng bút đánh dấu đoạn văn bản quan trọng khi đọc sách”, “đọc đi đọc lại một chương sách” hoá ra lại là những cách không mang lại mấy hiệu quả về ghi nhớ. Có những cách khác hữu hiệu hơn nhiều để giúp gia tăng hiệu quả học tập như: tích cực làm các bài luyện tập, hay học tập các kiến thức theo hình thức luyện tập phân tán với các khối kiến thức được chia nhỏ và học tập qua thời gian đủ dài.

 

Nhìn từ những tình huống kể trên, trường học hiện nay có vẻ đang phí phạm rất nhiều thời gian của học trò chỉ vì ưa thích kinh nghiệm mà ít quan tâm tới việc tìm hiểu và vận dụng các kiến thức khoa học về việc con người học tập như thế nào để từ đó xây dựng các hoạt động giáo dục cho tối ưu.

 

Chúng ta có thể liên hệ việc học tập như câu chuyện cái cần câu và con cá. Cách dạy truyền thống phổ biến hiện nay là dạng cho đi con cá, trong khi nếu ta trang bị năng lực tự học cho học sinh thì tức là cho họ một cái cần câu để tự lập suốt đời.

 

Sự thiếu vắng những bài học liên quan đến việc rèn luyện kĩ năng học tập sẽ mang lại hậu quả mà chúng ta đã được chứng kiến là những thế hệ học trò thụ động chỉ biết trông chờ kiến thức và chân lý từ giáo viên và những người đi trước mà không để chủ động tự mình xây dựng tri thức cho mình. Điều này càng trở nên tai hại trong bối cảnh thời đại tri thức và số hóa hiện nay khi mà lượng thông tin mỗi năm tăng trưởng theo cấp số mũ. Kiến thức ngày hôm nay còn đúng, ngày mai có thể đã sai đi nhiều. Chỉ có cách làm chủ việc học như thế nào mới giúp học sinh đứng vững trong thế giới ngày nay. Thế cho nên, nhiều nhà giáo hiện nay đã thừa nhận rằng tiêu chuẩn xóa mù hiện nay không chỉ là biết đọc biết viết mà còn phải thạo cách tự học. Nhìn theo hướng này, chúng ta có thể dễ dàng đồng tình với nhận định của cha đẻ phương pháp Bản đồ Tư duy Tony Buzan: “Kĩ năng tự học là kĩ năng quan trọng nhất mà một người có thể sở hữu”.

 

Thật may mắn là chúng ta có thể tìm thấy những sáng kiến mới trong một số chương trình giáo dục có để ý tới việc rèn luyện năng lực tự học trong chương trình giáo dục. Như sáng kiến Khung Kỹ năng thế kỷ 21 (P21.org) đã xếp kĩ năng học tập và sáng tạo thành một trong bốn hạng mục chính trong các năng lực cốt lõi mà học sinh thế kỉ 21 này phải thành thục.

 

Hay như nhóm Cánh Buồm chủ trương xây dựng chương trình giáo dục tiểu học hiện đại xoay quanh tư tưởng chủ đạo với một từ duy nhất: tự học. Theo đó học sinh được rèn luyện phương pháp học tập từ tiểu học. Kết thúc bậc tiểu học, trẻ em có được năng lực tự học vững vàng để sang bậc học cao hơn các em sẽ sử dụng năng lực ấy để tự mình đến với tri thức thay vì phụ thuộc vào sự truyền tải thông tin một chiều từ nhà trường. Nhóm Cánh Buồm xác quyết: “Giáo dục tức là tự giáo dục, tự làm ra chính mình!”. Nhóm đã đi xa hơn việc tuyên ngôn vài bước với sự quy trình hóa kĩ thuật để trẻ em thực sự xây dựng được phương pháp học cho mình.

 

Người xưa có câu, phàm phải trong tình huống khó lường thì “lấy bất biến ứng vạn biến”. Đối với việc học tập, cái bất biến là phương pháp tự học, cái vận động không ngừng là tri thức của thời đại. Không gì bằng trang bị cho được cái bất biến đó để người học của thế kỉ 21 có thể tự mình đi trên đôi chân tự do khám phá cánh đồng tri thức của nhân loại trong suốt cuộc đời. Thiếu kĩ năng thiết yếu này thì những khẩu hiệu rổn rảng về xã hội học tập, hay học tập suốt đời chỉ cùng lắm là những lời nói cho sang miệng. Bài học về cách học cần phải là bài học căn cơ nhất mà mỗi học sinh cần phải được luyện rèn. 

—————

[1]Medina, J. (2011). Brain Rules: 12 Principles for Surviving and Thriving at Work, Home, and School (Large Print 16pt). ReadHowYouWant. com.

[2]Dunlosky, J., Rawson, K. A., Marsh, E. J., Nathan, M. J., & Willingham, D. T. (2013). Improving students’ learning with effective learning techniques promising directions from cognitive and educational psychology.Psychological Science in the Public Interest, 14(1), 4-58.

 

Dương Trọng Tấn

 

Lãnh đạo Viện NLNTVN tại buổi lễ. Ảnh: P. Lan

 

Tại buổi lễ công bố Viện Năng lượng Nguyên tử Việt Nam là tổ chức KH&CN đặc biệt, giáo sư Phạm Duy Hiển cho rằng, để đưa Viện lên tầm khu vực và thế giới trong tương lai, cần phải tạo ra đột phá từ nhân tố con người vì “cần có thế hệ kế thừa trong vòng 5, 10 năm nữa với khoảng 20 chuyên gia khẳng định được vị trí trên mặt tiền thế giới bằng các công bố quốc tế có nhiều trích dẫn”.

Buổi lễ công bố diễn ra chiều ngày 1/2 tại Hà Nội với sự tham dự của Bộ trưởng Nguyễn Quân và Thứ trưởng Chu Ngọc Anh.

 

Với vị trí là tổ chức sự nghiệp KH&CN hạng đặc biệt, Viện NLNTVN đặt mục tiêu trở thành cơ quan nghiên cứu và triển khai về năng lượng nguyên tử đạt trình độ tiên tiến trong khu vực Đông Nam Á và quốc tế, Viện trưởng Viện NLNTVN Trần Chí Thành phát biểu tại buổi lễ.

 

Để đạt được mục tiêu này, theo nhận định của giáo sư Phạm Duy Hiển, chuyên gia hàng đầu Việt Nam trong lĩnh vực năng lượng nguyên tử, cần phải có những đột phá vì nếu cứ đi theo con đường cũ và tư duy cũ thì không thể tạo ra đột phá. Theo giáo sư Phạm Duy Hiển, có 5 bước tạo ra đột phá.

 

Thứ nhất, phải xây dựng được Trung tâm KH&CN hạt nhân với lò phản ứng hạt nhân mới 15 MW, có đội ngũ cán bộ có thể vận hành được lò phản ứng này. Tuy nhiên “phải đến 5, 7 năm nữa kế hoạch này mới có thể trở thành hiện thực. Chúng ta đã mất 6 năm từ ngày đoàn Nga sang Việt Nam thuyết trình về Trung tâm nhưng từ đó đến nay vẫn loay hoay về việc chọn địa điểm”. 

 

Thứ hai, cần đẩy mạnh việc nghiên cứu thực nghiệm về điện hạt nhân. “Trong 1, 2 năm gần đây, chúng ta đã có công trình mô phỏng về nhà máy điện hạt nhân Simulator trên máy tính nhưng đây chỉ là công trình trong không gian ảo. Chúng ta cần tiếp cận điện hạt nhân trong không gian thực, tuy không phải là nhà máy điện hạt nhân nhưng vẫn là những mô hình nhiệt độ, áp suất, dòng chảy… gần thực tế. Vì vậy để có thành tựu cần phải có máy móc làm thực nghiệm về điện hạt nhân”, giáo sư Phạm Duy Hiển chia sẻ. 

 

Thứ ba, cần phải nghiên cứu nhiều về phóng xạ bằng phương pháp mới, “không tiếp tục dùng phương pháp cũ dù nó đã đem lại cho chúng ta nhiều thành tựu trong quá khứ. Bây giờ cần phải có thiết bị quan trắc đặc biệt để quan sát được khí trơ phóng xạ, yếu tố đầu tiên thoát ra ngoài khi lò phản ứng bị hở và gây ra những chiếu xạ trực tiếp lên con người ở vùng xung quanh nhà máy điện hạt nhân. Vì vậy cần phải có thiết bị quan sát khí trơ phóng xạ”. Giá thành một chiếc máy như vậy, theo giáo sư Phạm Duy Hiển, khoảng một triệu đô la, tuy cao nhưng cần thiết được Bộ KH&CN đầu tư. 

 

Thứ tư, xác định những hướng nghiên cứu cần thiết với Việt Nam về vật liệu hạt nhân. Hiện Việt Nam chưa tổ chức nghiên cứu về vấn đề này.

 

Thứ năm, chú trọng việc đẩy mạnh nghiên cứu về hạt nhân với việc sản xuất ra thiết bị ứng dụng trên quy mô công nghiệp để có thể sử dụng rộng rãi trong nước ở nhiều lĩnh vực y tế, công nghiệp, nông nghiệp…

 

Muốn thực hiện được năm bước đột phá này, giáo sư Phạm Duy Hiển cho rằng, vấn đề quan trọng nhất là con người. “Bằng mọi cách cần tuyển người về Viện, đó là những người có trình độ cao để trong vòng 10 năm nữa có được 20 chuyên gia về năng lượng nguyên tử có chỗ đứng trên mặt tiền khoa học thế giới thông qua các công bố quốc tế được trích dẫn”.

 

Nhân vấn đề tạo nguồn nhân lực, giáo sư Phạm Duy Hiển đề cập đến việc tham gia thẩm định chương trình đào tạo về điện hạt nhân của Bộ GD&ĐT. “Ngoài các môn chung, nhiều môn về lò phản ứng và chuyên ngành, đội ngũ giáo viên tại các trường đại học được giao đào tạo không đủ trình độ”. Vì vậy, giáo sư đề nghị lãnh đạo Bộ KH&CN làm việc với Bộ GD&ĐT để Viện NLNTVN có thể hợp tác với các trường này trong quá trình đào tạo. Qua việc hợp tác này, mỗi năm Viện có thể chọn được 10 sinh viên xuất sắc, sau 10 năm có thể là  100 người. Đây là cơ sở để Viện tìm ra được những cán bộ bổ sung vào đội ngũ nghiên cứu của mình.

 

Vào ngày 6/1/2016 vừa qua, Thủ tướng Chính phủ ký Quyết định số 30/QĐ-TTg về việc nâng cấp Viện NLNTVN trở thành tổ chức sự nghiệp KH&CN hạng đặc biệt (tương đương Tổng cục) trực thuộc Bộ KH&CN với mục tiêu tăng cường triển khai ứng dụng năng lượng nguyên tử trong phát triển kinh tế – xã hội, và thúc đẩy nghiên cứu triển khai hỗ trợ phát triển điện hạt nhân.

 

Với quyết định này, Thủ tướng giao cho Viện NLNTVN trọng trách trong lĩnh vực năng lượng nguyên tử là nghiên cứu cơ bản, ứng dụng và triển khai các hoạt động ứng dụng kết quả nghiên cứu; hỗ trợ kỹ thuật phục vụ công tác quản lý nhà nước về năng lượng nguyên tử, an toàn bức xạ và hạt nhân; tổ chức hoạt động đào tạo, dịch vụ…

 

Viện NLNTVN xác định 2 định hướng phát triển: Ứng dụng kỹ thuật hạt nhân, công nghệ bức xạ, đồng vị phóng xạ và Hỗ trợ phát triển điện hạt nhân. Đối với nhiệm vụ ứng dụng kỹ thuật hạt nhân, công nghệ bức xạ và đồng vị phóng xạ, Viện sẽ tập trung thúc đẩy ứng dụng bằng xã hội hóa các kỹ thuật công nghệ đã có, nguồn ngân sách Nhà nước chỉ đầu tư vào nghiên cứu tiên tiến. Đối với nhiệm vụ nghiên cứu triển khai hỗ trợ chương trình phát triển điện hạt nhân, Viện sẽ tập trung đào tạo nhân lực, đội ngũ chuyên gia, thúc đẩy nghiên cứu công nghệ và an toàn điện hạt nhân, và xây dựng tiềm lực KHCN trên cơ sở xác định rõ các hướng nghiên cứu ưu tiên mang tính chiến lược và cần thiết.

 

Hiện nay, Việt Nam có 4 viện nghiên cứu được xếp hạng đặc biệt, bao gồm Viện KH Nông nghiệp Việt Nam, Viện KH Thủy lợi Việt Nam, Viện KH Lâm nghiệp Việt Nam (Bộ NN&PTNT) và Viện NLNTVN (Bộ KH&CN).