Khó khăn về nguồn lực

Đầu tư chưa tới ngưỡng là khẳng định của lãnh đạo nhiều PTNTĐ khi đề cập tới vấn đề kinh phí hoạt động. Ước tính, mỗi PTNTĐ ở nước ta được đầu tư khoảng 60 tỷ đồng, tương đương với 3,1 triệu USD, nếu so với mức đầu tư ở những nước tiên tiến, đó là con số rất khiêm tốn. Thực tế cho thấy, ngay từ những năm 90, đầu tư cho mỗi PTNTĐ của Nhật Bản là khoảng 15-20 triệu USD; các phòng thí nghiệm về công nghệ (không thuộc diện trọng điểm) trong các trường đại học ở Trung Quốc trung bình cũng vượt xa con số 3,5 triệu USD.

Mỗi năm các PTNTĐ đều nhận khoản đầu tư trên dưới 1 tỷ đồng cho hoạt động chi thường xuyên, song chưa đủ để thay thế linh kiện hay sửa chữa máy móc đắt tiền, đặc biệt đối với các PTNTĐ theo hướng nghiên cứu cơ bản, nơi có rất ít nguồn thu. Thành thử, một số thiết bị có vốn đầu tư lớn nhưng cũng phải tạm dừng hoạt động do thiếu kinh phí sửa chữa. Đây cũng là nguyên nhân khiến nhiều PTNTĐ thiếu điều kiện nghiên cứu những lĩnh vực trọng tâm. Đơn cử như PTNTĐ Enzym và Protein (ĐH Khoa học tự nhiên, ĐHQGHN) mặc dù đã làm chủ một số công nghệ về protein – enzym hiện đại như phân tích, nhận dạng, phát hiện các đột biến gene gây bệnh, các kỹ nghệ gene để tạo protein – enzym tái tổ hợp nhưng lại chưa đủ điều kiện trang thiết bị để đi sâu nghiên cứu tương quan giữa cấu trúc, chức năng của protein – enzym, trong khi đây mới là chìa khóa cho sự phát triển công nghệ.

Theo nhiều chuyên gia, những hạn chế về tài chính cũng ảnh hưởng không nhỏ đến chất lượng đội ngũ cán bộ làm việc tại các PTNTĐ. Hầu hết cán bộ làm việc tại PTNTĐ đều là kiêm nhiệm, biên chế chỉ chiếm hơn 15%. Không ít PTNTĐ có nhu cầu đào tạo nhân lực chất lượng cao theo hình thức đào tạo 100% ở nước ngoài hoặc phối hợp với các tổ chức KHCN ở nước ngoài có quan hệ hợp tác với PTNTĐ nhưng lại không có đủ kinh phí. Đối với những PTNTĐ đã gửi được cán bộ trẻ đi đào tạo tại các cơ sở tiên tiến ở nước ngoài cũng gánh nỗi lo về cơ chế đãi ngộ và biên chế ít ỏi, khó có thể giữ chân họ làm việc lâu dài.

Tìm hướng đầu tư

So với các quốc gia tiên tiến khác, 1.000 tỷ đồng đầu tư cho 16 PTNTĐ là con số khiêm tốn nhưng với điều kiện kinh tế của nước ta hiện nay, đó là cả một sự cố gắng lớn. Do vậy, việc các tổ chức KHCN tự vận động tìm kiếm nguồn thu qua các sản phẩm nghiên cứu sẽ góp phần không nhỏ vào việc giảm bớt gánh nặng về kinh phí đầu tư. Theo Giám đốc PTNTĐ Công nghệ lọc, hóa dầu, Viện Hóa học Công nghiệp Vũ Thị Thu Hà, trong điều kiện khó khăn hiện nay, chúng tôi hầu như hoàn toàn phải tự gánh vác lấy nguồn thu từ các sản phẩm nghiên cứu của mình để trả lương cho cán bộ nghiên cứu, duy trì vận hành bộ máy, trang thiết bị hay duy tu, bảo dưỡng, thay thế phụ tùng.

Trên thực tế, PTNTĐ Công nghệ lọc, hóa dầu đã trực tiếp tạo ra hoặc thu hút được những nguồn lợi kinh tế cao gấp nhiều lần so với số tiền được đầu tư ban đầu trên cơ sở hợp tác với Pháp, Hàn Quốc, Trung Quốc và hàng chục doanh nghiệp Việt Nam để hoàn thiện, làm chủ nhiều công nghệ như sản xuất dầu diesel sinh học gốc (B100) từ nguồn dầu mỡ thực vật Việt Nam bằng xúc tác dị thể trên hệ dây chuyền pilot công suất 200 tấn/năm và diesel sinh học (B5) trên dây truyền công suất 4.000 tấn/năm, hướng tới quy mô công nghiệp 30.000 tấn/năm; sản xuất dung môi sinh học (đã đăng ký bản quyền ở châu Âu, Mỹ, Brazil và Việt Nam).

Tuy nhiên, bí quyết có được nguồn thu cho vận hành PTNTĐ vẫn là mở rộng cửa đón các nhà khoa học nước ngoài về làm việc, tận dụng trí tuệ của họ vào phát triển sản phẩm nghiên cứu. Đó cũng chính là thành công của PTNTĐ Công nghệ tế bào thực vật thuộc Viện Di truyền Nông nghiệp, từ chỗ còn lúng túng trong định hướng nghiên cứu do thiếu trang thiết bị, sau khi được đầu tư đã phát triển vượt bậc trên cơ sở thiết lập quan hệ và xây dựng được 4 phòng thí nghiệm liên kết quốc tế với các đối tác Pháp, Mỹ, Nhật bản và Thái Lan (thu hút 6 triệu USD đầu tư). Hiện nay, các phòng thí nghiệm liên kết này lúc nào cũng có trên 10 chuyên gia nước ngoài làm việc.

Đầu tư có chọn lọc

Mặc dù đã có không ít PTNTĐ tự tìm kiếm cho mình nguồn thu để vận hành, phát triển nhưng để theo đuổi những nghiên cứu có tính dài hơi, có tầm chiến lược vẫn cần sự hỗ trợ từ phía Nhà nước. Với nguồn lực hạn chế như hiện nay, khó có thể đầu tư quy mô, bài bản và lâu dài cho tất cả các PTNTĐ. Thực tế đó đòi hỏi phải có sự đầu tư một cách chọn lọc.

Một chuyên gia nhận định, phải có bước sàng lọc để chỉ ra đâu là những PTN hoạt động không hiệu quả cần được cải tổ hoặc trả về cơ quan chủ quản và đơn vị nào làm tốt cần được hỗ trợ, tạo điều kiện để tiếp tục phát huy. PTNTĐ được Nhà nước ưu tiên tài trợ phải thể hiện được định hướng phát triển thuyết phục cùng với đội ngũ các nhà nghiên cứu giàu năng lực, kinh nghiệm và khát vọng cống hiến. Năng lực, đó không chỉ thể hiện qua bằng cấp mà phải được minh chứng qua những sản phẩm nghiên cứu cụ thể như các công trình công bố quốc tế trên các tạp chí ISI, sáng chế được đăng ký trong và ngoài nước hay số lượng công nghệ đang được ươm tạo.

Song, trên thực tế, hoạt động kiểm tra hầu như mới chỉ dừng lại ở việc nghe đề xuất của các PTNTĐ mà chưa có xem xét, đánh giá kỹ lưỡng về mặt chuyên môn. Thậm chí, đánh giá chỉ đơn thuần là đếm số lượng các công bố quốc tế mà không xem xét kỹ chất lượng và đối tượng thực hiện, trong khi có không ít công trình của nước ngoài mà Việt Nam chỉ đóng góp một phần rất nhỏ. Chưa kể, có những tiêu chí đánh giá thiếu phù hợp với thực tiễn, chẳng hạn với những PTNTĐ mới đi vào hoạt động một thời gian chưa dài thì không thể áp dụng tiêu chí đánh giá về hiệu quả kinh tế, số tiền thu được từ việc chuyển giao công nghệ hoặc triển khai sản xuất.

Chưa có được bộ tiêu chí đánh giá phù hợp với từng ngành, từng lĩnh vực là nguyên nhân khiến cho việc sàng lọc, phân loại hiệu quả hoạt động của PTNTĐ gặp nhiều khó khăn. Vì vậy, yêu cầu cấp thiết đặt ra là phải xây dựng bộ tiêu chí hoàn chỉnh, là công cụ giúp các cơ quan quản lý biết được đâu là những đơn vị hoạt động hiệu quả để tài trợ.

Hội thảo đồng thời được tổ chức trong khuôn khổ nhiệm vụ hợp tác quốc tế về khoa học và công nghệ theo nghị định thư, đề tài “Thiết kế chế tạo nguyên mẫu thiết bị di động có độ nhạy cao và độ giới hạn phát hiện nhỏ trên tinh thể quang tử silic khối và silic xốp dùng để phát hiện ô nhiễm Asen trong nước”, giai đoạn 2014-2016.

Tham dự và trình bày tham luận tại Hội thảo có các giáo sư và chuyên gia Đài Loan đến từ trường Đại học Quốc gia Thanh Hoa NTHU, Đài Loan, một số giáo sư, chuyên gia Việt Nam đến từ các trường Đại học, các Viện nghiên cứu, trong lĩnh vực MEMS, NEMS và linh kiện, cùng các nhà nghiên cứu trong các lĩnh vực liên quan.

Các báo cáo tại Hội thảo tập trung vào các chủ đề như: Các linh kiện quang tử Si/Ge tích hợp để  kết nối quang học tốc độ cao; Nghiên cứu cảm biến quán tính tích hợp MEMS 3 bậc tự do; Điều chỉnh cơ chế các bộ cộng hưởng vòng quang học; Cảm biến hơi trên cơ sở vi lỗ silic xốp để xác định dung dịch dung  môi; Thiết kế và chế tạo cảm biến sinh học kiểu vi lưu từ vi kênh PDMS và ba điện cực để đo thực nghiệm điện hóa;…

Buổi chiều cùng ngày, các giáo sư Đài Loan đã trao đổi với cán bộ/sinh viên Việt Nam về cơ hội học tập/nghiên cứu tại trường Đại học Quốc gia Thanh Hoa (NTHU).

Đại diện trường Đại học Quốc gia Thanh Hoa, Đài Loan báo cáo tại Hội thảo

Được biết, MEMS (MicroElectromechanical systems) là các linh kiện rất nhỏ hoặc các nhóm thiết bị rất nhỏ có thể được tích hợp cả hai thành phần cơ khí và điện tử. Công nghệ MEMS đã được gây dựng và phát triển tốt. Các linh kiện MEMS thâm nhập ngày càng nhiều vào các thiết bị phục vụ cuộc sống hàng ngày trong tất cả các lĩnh vực. Thị trường MEMS ngày càng phát triển và đóng vai trò quan trọng trong nhiều ngành công nghiệp, đặc biệt là ngành công nghiệp điện thoại di động, ô tô, hàng không vũ trụ, và gần đây là lĩnh vực sinh học và y tế.

Tin, ảnh: Hồng Hiền

Theo đó, ngày 1/7/2013, Bộ trưởng Bộ KH&CN Nguyễn Quân đã kí Quyết định 1847/QĐ-BKHCN thành lập Ban Chủ nhiệm Chương trình Khoa học và Công nghệ trọng điểm cấp Nhà nước giai đoạn 2013 – 2018 “Khoa học và Công nghệ phục vụ phát triển bền vững vùng Tây Bắc”, mã số KHCN-TB 13 – 18 (gọi tắt Ban Chủ nhiệm Chương trình Tây Bắc), gồm 11 thành viên và cử PGS.TS. Phùng Xuân Nhạ – Giám đốc ĐHQGHN làm Chủ nhiệm Chương trình. Chương trình Tây Bắc được phân kỳ làm hai giai đoạn, giai đoạn 1 (2013 – 2015) và giai đoạn 2 (2016 – 2018). 
Mục đích của hội thảo lần này là trao đổi về phương pháp xây dựng và cấu trúc của Bộ Cơ sở dữ liệu tích hợp liên ngành và các bộ công cụ phân tích chính sách phục vụ phát triển bền vững vùng Tây Bắc. Đồng thời, Hội thảo cũng tạo điều kiện để các nhà khoa học đang tham gia thực hiện Chương trình Tây Bắc gặp gỡ, trao đổi với các đồng chí cán bộ lãnh đạo, quản lý ở 14 tỉnh thuộc vùng Tây Bắc và các bộ ngành hữu quan, trên cơ sở đó thống nhất về phương thức tổ chức triển khai, chuyển giao và ứng dụng các kết quả của Chương trình, theo đúng phương châm "thiết thực, khả thi, hiệu quả".

PGS.TS Phùng Xuân Nhạ, Chủ nhiệm Chương trình Tây Bắc cho biết, việc xây dựng cơ sở dữ liệu và phân tích chính sách phát triển vùng Tây Bắc là bước khởi đầu quan trọng, vừa có nhiệm vụ định vị, vừa có vai trò kiến trúc, thiết kế chương trình. Đây chính là khung phân tích quyết định kết quả thành công của các nghiên cứu. Nhiệm vụ này cần phải được xác định đúng đắn, rõ ràng với tính thiết thực, khả thi và hiệu quả cao; cần được trao đổi và lấy ý kiến rộng rãi trong cả ba nhóm nhà quản lý, nhà sử dụng và nhà khoa học. 

Phát biểu chỉ đạo tại hội nghị, Phó Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Xuân Phúc đánh giá cao ĐHQG Hà Nội với vai trò là đơn vị chủ trì đã có những nghiên cứu nghiêm túc, sáng tạo và rất công phu về những vấn đề quan trọng của vùng Tây Bắc. Phó Thủ tướng cho rằng, Tây Bắc là một vùng có vị trí quan trọng về cả kinh tế – xã hội cũng như chính trị của cả nước. Tuy được đánh giá là vùng có nguồn tài nguyên khoáng sản phong phú, tiềm năng du lịch không nhỏ nhưng vùng Tây Bắc vẫn còn gặp nhiều khó khăn, tỷ lệ hộ nghèo còn cao. Một trong những nguyên nhân chủ yếu dẫn đến tình trạng này là do vùng Tây Bắc chưa khơi dậy được nguồn lực KH&CN, chưa có nhiều kết quả nghiên cứu được ứng dụng vào thực tế.

Do đó, Tây Bắc muốn phát triển bền vững thì cần quan tâm đến vấn đề phát triển và ứng dụng KH&CN. Chương trình Tây Bắc sẽ tạo điều kiện để những tiến bộ KH&CN sớm đến được với đồng bào miền núi, từng bước ứng dụng vào đời sống sản xuất mang lại cuộc sống ấm no.

Để Chương trình được thành công thì một trong những vấn đề quan trọng là cần nâng cao hơn nữa sự phối hợp chặt chẽ giữa ĐHQG với các Bộ ban, ngành, các địa phương và các trường đại học sớm hoàn thiện khung cơ sở dữ liệu chính xác. Khung cấu trúc cơ sở dữ liệu đúng thì mới có những quyết sách tốt, Phó Thủ tướng nhấn mạnh 

Hội thảo đã thu hút được sự quan tâm sâu sắc của Lãnh đạo BCĐ Tây Bắc, đại diện lãnh đạo các bộ, ngành, các nhà nghiên cứu và đặc biệt là đại diện lãnh đạo các địa phương trong vùng.  Với nhiều ý kiến góp ý có chất lượng chuyên môn và kinh nghiệm thực tiễn quý tại hội nghị BCĐ Chương trình Tây Bắc và các nhóm nghiên cứu sẽ tiếp tục hoàn chỉnh sản phẩm khoa học của các đề tài theo hướng thiết thực và hiệu quả, đảm bảo có tính ứng dụng cao.

Tin, ảnh: Hoàng Anh